Uropi

De Vicipedia
Uropi (')
Creada par: Joël Landais
Anio: 1986
Tota parlores:
Familia: LAI
Fonte:
State ofisial
Regulada par:
Sifras
ISO 639-1: [1]
ISO 639-2: [2]
ISO 639-3: [3]
SIL: [4]
Mapa
Vide ance: LinguaLista de linguas

Uropi es un lingua creada par Joël Landais, un instruor de engles en Frans.

Spele e pronunsia[edita | edita la fonte]

a b c d e f g h i j ʒ k l m n o p r s t u v w z

  • a, e, i, o, e u es pronunsiada como en elefen o espaniol.
  • c es sempre pronunsiada como x en elefen (sh en engles).
  • ʒ es pronunsiada como j en elefen o franses.
  • k es pronunsiada como c en elefen (k en engles).
  • j es pronunsiada como i consonantal en elefen.
  • w es pronunsiada como u consonantal en elefen.
  • tota otra leteras es pronunsiada como en elefen.

la diftongos ai, ei, oi, ui, ou, e eu es pronunsiada como en elefen; los es speleda aj, ej, oj, uj, ow, e ew a la fini de parolas.

Verbos[edita | edita la fonte]

  • La infinitiva fini en -o.
    • skrivo - scrive
  • La partisipio ativa/presente fini en -an.
    • skrivan - scrivente
  • La partisipio pasiva/pasada fini en -en.
    • skriven - scriveda
  • La presente no ave un sufisa spesial; si nesesada, el fini con -e (pe s- deveni se, "es", opr- deveni opre, "abri").
    • tu skriv - tu scrive
  • La pasada fini en -ì (con la asentua a la -i).
    • tu skrivì - tu ia scrive
  • La ipotesal fini en -ev.
    • tu skrivev - tu ta scrive

Otra tempos e modas es formida con verbos aidante:

  • La futur es formida par ve + infinitiva.
    • tu ve skrivo - tu va scrive
  • La continuante presente es formida par se + la partisipio ativa/presente; otra tempos e modas es formida par ajunta la finis o verbos aidante a "se".
    • tu se scrivan - tu es scrivente
  • La presenta perfeta es av + la partisipio pasiva/pasada; otra tempos e modas es formida par ajunta la finis o verbos aidante a "av".
    • tu av scriven - tu ia scrive (e la scriveda es ancora presente)
  • La pasiva es formida par vid (= prende) + la partisipio pasiva/pasada; otra tempos e modas es formida par ajunta la finis o verbos aidante a "vid".
    • je vid skriven - el deveni scriveda

Pronomes[edita | edita la fonte]

sujeto ojeto dativa posese
1 singular i ma mo mi
2 singular tu ta to ti
3 sing mas he ha ho hi
3 sing fema ce ca co ci
3 sing cosa je ja jo ji
1 plural nu na no ni
2 plural vu va vo vi
3 plural lu la lo li

otra pronomes:

  • un - on
  • sia - se mesma
  • sio - a se mesma
  • siu - de se mesma

la ordina de pronomes e verbos:

  • normal: pronom + verbo
    • i skriv - me scrive
    • he lisí - el ia leje
    • ce ve sopo - el va dormi
  • demandas: verbo + pronom
    • piv tu? - tu bevi?
    • vení he? - el ia veni?
    • zavev lu? - los ta sabe?
  • nega: pronom + verbo + ne
    • nu vol ne - nos no vole
    • vu av ne vizen - vos no ia vide
    • je v'ne liuvo - no va pluve

Determinantes[edita | edita la fonte]

Uropi ave du articles:

  • de - la, per tota nomes.
    • de man - la om
    • de mata - la madre
    • de kat - la gato
    • de hase - la casas
  • u (un ante un vocal).
    • u kun - un can
    • u kuna - un can fema
    • un ovel - un avia
  • u/un no es usada ante nomes plural.
    • mane - omes
    • kate - gatos

Determinantes de mostra:

  • di - esta
  • da - acel

Otra determinantes e la pronomes derivada de los:

alga cada tota no cualce otra
ek jaki tal ne eni alten
person un ekun jakun talun nekun eniun ekun alten
loca ia ekia - talia nekia enia altia
cosa wa ekwa - talwa nit eniwa ekwa alten
tempo vos ekvos jakivos talvos nevos enivos un alten vos
modo wim ekwim - talwim newim eniwim altem,
in un alten mod

Nomes[edita | edita la fonte]

Nomes en uropi ave tre formas:

  • Tota nomes mas fini con un consonante.
    • pater - padre
    • frat - frate
    • kwal - cavalo mas
  • Tota nomes fema fini con -a.
    • ʒina - fem
    • sesta - sore
    • kwala - cavalo fema
  • Nomes neutra pote fini con un consonante o con -a.
    • teatra - teatre
    • dia - dia
    • tag - teto
    • luc - lus

Plural:

  • Nomes cual fini con un consonante formi la plural con -e.
    • vage - autos
    • kune - canes
  • Nomes cual fini con -a formi la plural con -s
    • tiotas - tias
    • aktoras - atores fema

La forma de posese:

  • Nomes cual fini con un consonante ave un forma de posese con -i en la singular, e -is en la plural.
    • de tage de hasis - la tetos de la casas
    • de kun mi patri - la can de me padre
  • Nomes cual fini con -a ave un forma de posese con -u en la singular, e -us en la plural.
    • veste ʒinus - vestes de femes
    • de mata mi kuzinu - la madre de me cusina

La forma de posese es ance usada per crea ajetivos:

  • noci ovel - avia de note
  • mani moda - moda de omes

El es usada ance per crea parolas composada:

  • vodifàl - cascade (cade de acua)
  • vimusporte - sportes de inverno

Preposadas[edita | edita la fonte]

  • a - a
  • gon - contra
  • po - per
  • tra - tra (surfas)
  • ane - sin
  • in - en
  • pos - pos
  • trawan - en (tempo)
  • be - a
  • instà - en loca de
  • pro - ante
  • tru - tra (spesia)
  • berù - pos
  • intra - entre
  • slogan - seguente
  • ude - su
  • do - en la dirije de
  • ki - con
  • su - sur
  • us - estra
  • dod - de (tempo)
  • obte - an con
  • sube - supra
  • usim - esetante
  • for - ante (tempo)
  • ov - sur (consernante)
  • tis - asta (tempo)
  • uve - supra e ultra

Ajetivos[edita | edita la fonte]

En uropi, la ajetivos no varia. Los es sempre poneda ante la nom:

  • u jun man - un om joven
  • nar kate - gatos negra
  • de somu dias - la dias de estate

Compara:

  • maj... te - plu... ce
  • min... te - min... ce
  • os... te - tan... como
  • de maj - la plu
  • de + ajetivo + -es - la plu ajetivo
  • de min - la min

Numeros[edita | edita la fonte]

  • 0 - nul
  • 1 - un
  • 2 - du
  • 3 - tri
  • 4 - kwer
  • 5 - pin
  • 6 - ses
  • 7 - sep
  • 8 - oc
  • 9 - nev
  • 10 - des
  • 11 - desùn
  • 20 - dudes
  • 100 - sunte
  • 1000 - tilie
  • 1000000 - miliòn
  • 1000000000 - miliàrd

Numeros ordinal:

  • pri - prima
  • duj
  • trij
  • kweri
  • etc

La calendar[edita | edita la fonte]

La dias de la semana:

  • Lundia
  • Mardia
  • Mididia
  • Zusdia
  • Wendia
  • Sabadia
  • Soldia

La menses de la anio:

  • Janvar
  • Febrar
  • Mars
  • Aprìl
  • Maj
  • Ʒun
  • Ʒul
  • Agùst
  • September
  • Oktober
  • November
  • December

La saisones:

  • verna - primavera
  • soma - estate
  • otèm - autono
  • vima - inverno

Otra parolas de la calendar:

  • jesta - ier
  • odia - oji
  • domòr - doman
  • forjesta - la dia ante ier
  • posdomòr - la dia pos doman

Vocabulo[edita | edita la fonte]

La plu de parolas en uropi es derivada de la radises indoeuropean. Per esemplo:

  • sol < *sawel - sol
  • mata < *mater - madre
  • pater < *peter - padre
  • frat < *bhrater - frate
  • son < *sunus - fio
  • mar < *mori - mar
  • snev < *snighws - neva
  • sto < *stayo - sta
  • sedo < *sed - senta
  • leʒo < *leghmi - reclina
  • ʒivo < *gwiwo - vive
  • moro < *mer - mori
  • mon < *mens - mense
  • dia < *dyeus - dia
  • jedo < *edmi - come
  • pivo < *pibo - bevi
  • gov < *gwous - bove
  • kun < *kwon - can

Un parte peti de la vocabula es composada de parolas "ibride", cual usa radises de du ramos de indoeuropean:

  • liamo < li (germanica e slavica) + am (latina) - ama
  • mand < ma (latina) + and (germanica) - mano

Un otra parte de la vocabula es de radises internasional:

  • simfonij - simfonia
  • taksì - taxi
  • tabàk - tabaco
  • skol - scola

Un otra parte es formida par la usa de afisas (vide a su):

  • disdavo - distribui
  • aplaria - bosce de pomos
  • usbreko - evade de

E final, alga parolas deriva de composadas:

  • lucitòr - faro
  • sopisàk - saco de dormi

Afisas[edita | edita la fonte]

Prefisas:

  • a- = 1) ariva, 2) fa + verbo
    • veno = veni > aveno = ariva
    • frajo = teme > afrajo = asusta
  • an- = non- (adjectivos)
    • justi = justa > anjusti = nonjusta
  • ap- = de, a via
    • duto = condui > apduto = fura un person
  • be- = fisa, saisi, prende, teni
    • cepo = saisi > becepo = reseta
  • di- = des-, de-
    • deto = fa, dideto = desfa
  • dis- = sperde, fende, rompe
    • part = parte > disparto = comparti
  • for- = ante, pre-
    • vizo = vide, forvizo = previde
  • gon- = contra, anti-
    • dezo = dise > gondezo = contradise
  • in- = move a en, in-
    • muvo = move > inmuvo = emosia
  • intra- = mutua, entre, inter-
    • mico = misca, intramico = intermisca
  • ko- = la un con la otra, co-, con-
    • varko = labora > kovarko = colabora
  • niz- = a su
    • volto = reversa > nizvolto = inversa
  • ob- = obstaculo, impedi
    • falo = cade > obfàl = asidente
  • od- = orijin
    • veno = veni, odvenad = orijin
  • op- = a supra
    • duto = condui > opduto = instrui
  • pas- = pasaje, pasada
    • ito = vade > pasìto = pasea
  • per- = despeta, dejenera
    • curo = jura > percuro = atesta falsa
  • po- = gol, intende
    • mozo = pote > pomozo = permete
  • pos- = pos, pos-
    • pero = porte > pospero = pospone
  • pro- = move a ante, avansa
    • seto = pone > proseto = introdui
  • re- = repete, re-
    • geno = nase > regeno = renase
  • ru- = a retro, reveni
    • voko = parla > ruvoko = responde
  • su- = sur, ajunta
    • flujo = flue > suflujo = deluvia, supraflue
  • sube- = supra, supra-
    • seto = pone > subeseto = suprapone
  • tra- = traversa, ultra
    • davo = dona > tradavo = transmete, envia, comunica
  • tru- = tra
    • vizo = vide > truvizi = diafana, clar
  • ude- = su, su-
    • kut = pel > udekuti = su pel
  • us- = estra, es-
    • kluzo = clui > uskluzo = esclui
  • uve- = tro, tro multe
    • deto = fa > uvedeto = esajera, esede, suprapasa

Sufisas:

  • -ad = nomes de verbos o ajetivos
    • akto = ata > aktad = ata
    • bel = bela > belad = belia
  • -id, -ij = nomes de ajetivos en -i o -ic
    • veri = vera > verid = veria
    • peric = perilosa > perij = peril
  • -or -ora = ajente, -or
    • liso = leje > lisor, -a = lejor
  • -ìst, -ista = spesialiste, suportor
    • dant = dente > dantìst = dentiste
    • komunìst, etc
  • -an, -ana = en un state; abitores
    • pod = pede > podan = paseor
    • Roman, etc
  • -en, -ena = ojeto de un verbo
    • akulpo = acusa > akulpen = person acusada
  • -èl = cosa usada per, -ador
    • koto = corti, talia > kotèl = cotel
  • -ar = porta o conteni
    • pir = pera > pirar = pero
    • ac = sene > acar = portasene
  • -ia = loca, -eria; nasiones
    • koko = cosini > kokia = cosina
    • Francia, etc

Fontes[edita | edita la fonte]

Linguas construida (lista)
Linguas aidante internasional adjuvilobolakcommunicationsspracheengles basalesperanto (esperantido) • esperanto 2esperanto reformidaglobasaglosaidiom neutralidointalinterglossainterlinguakahkosmoskotavalangue nouvellelatinescelatino sine flexionelingua franca novalingua franca nuovalingwa de planetalingwe uniwersalamondialmondlangomundezemundolincomundolingueneonovialoccidentalsessolresolsonaspokiltavouniversalgloturopivolapükyolik
Linguas aidante zonal afrihiliefatesefolkspraakfrenkischmedjusloviansceromániçoromanidslovianto
Linguas esperimental lincoslojbanloglantociponavoksigid
Linguas artal aingeljãdothrakiklingonláadannadsatquenya